Uitleg van de 'Hoeden van de Bono'

De kleuren van de denkhoeden methode van Edward de Bono zijn blauw, geel, groen, wit, rood en zwart. Soms worden deze denkhoeden ook wel de zes hoofddeksels genoemd of kortweg 'de hoeden van de Bono'. Deze site kiest niet voor hoofddeksels, maar 'denkhoeden', waarmee we aansluiten bij de vertaalde boeken van de Bono waar ook altijd dit woord gebruikt wordt. Het gaat er bij de werkvorm van de hoeden van de Bono n niet om dat mensen zelf een kleur ‘zijn’, maar dat ze in staat worden gesteld om zes manieren van denken (aan) te leren. Deze methode van denken zegt dus niet zozeer iets over de persoonlijkheid van het teamlid. De insteek van de Bono hoeden is  dat mensen vrij komen van een routine matige wijze van denken en worden ‘verplicht’ om zich in te leven in het bezien van een probleem vanuit een andere visie, denkwijze… Deze manier van denken wordt lateraal denken genoemd. Het lateraal denken kan plaats vinden zowel in het onderwijs, tijdens supervisie en intervisie, teamoverleg en brainstormsessies. Hier vind je een praktische handleiding van de Bono hoeden.  Maar het is belangrijk om eerst zicht te hebben wat de betekenis is van de denkhoeden.  Daarom nu een uitleg van de hoeden van de Bono.       

Hieronder geven we per denkhoed een omschrijving.

Deze uitleg of verklaring is een samenvatting van Bono's boek: "The Six Thinking Hats".   

Omschrijving per denkhoed:

De BLAUWE denkhoed

Betekenis van de blauwe kleur

Bij de kleur blauw denken we aan de lucht. De blauwe denkhoed staat boven de rest, houdt overzicht. De blauwe kleur is koel, hier wordt niet emotioneel geopereerd maar verstandelijk, beschouwend. Blauw is een rustige, evenwichtige kleur, die past bij deze rol.

Omschrijving blauwe hoed

Hier is sprake van de regisseur. Zijn rol is om de zaken in goede banen te leiden tijdens het denkproces. Hij organiseert het denkproces van alle andere kleur hoeden. Je zou hem ook kunnen omschrijven als de voorzitter of de dirigent die het proces bewaakt. Wat belangrijk is: De blauwe hoed heeft geen mening over het onderwerp en staat er volledig neutraal in en wil elke denkhoed de kans geven om aan het woord te komen. Hij toont oprechte interesse en stimuleert om elke participant in de discussie te praten vanuit zijn denkhoed. Hij is er net als een dirigent van een orkest op uit, om uit elk instrument (lees denkhoed) het beste te halen. De blauwe denkhoed brengt rust en evenwicht in de discussie. Stimuleert de ene en remt de andere af, om te komen tot een goede balans in het gesprek. Hij is het die van voor tot achter het hele denkproces begeleid. De blauwe denkhoed vertegenwoordigt het gestructureerde denken. Als een denkproces goed verloopt, houdt hij zich stil en luistert hij actief mee.

Zijn rol is in elk geval belangrijk aan het begin waar hij een inleiding geeft over de brainstorm:
1. Waar gaat het gesprek/brainstorm/discussie over?
2. Wie heeft welke denkhoed op?
3. Welke volgorde hanteren we in gesprek? Wie zet wanneer welke denkhoed op?

En aan het einde zal hij proberen te komen tot een eindconclusie, een samenvatting van de brainstorm.
Het is afhankelijk van de groep, hoeveel regie en sturing de groep nodig heeft tijdens het denkproces. Sommige teams zijn hierin meer zelfsturend, dan de andere groep. Het heeft ook te maken met de bekendheid van de groep om te werken met de denkhoeden.

Soms kan het effectief zijn om een trainer van buitenaf te vragen om het denkproces te begeleiden. Deze trainer kan dan de blauwe denkhoed opzetten of iemand anders in het team trainen om te werken vanuit deze hoed.  
(Meer info over hoe de denkhoeden toegepast kunnen worden, lees je hier)

Relatie tot de andere denkhoeden

Deze denkhoed staat los van de andere denkhoeden. Zijn inbreng is niet zozeer inhoudelijk, maar probeert de andere denkhoeden zoveel mogelijk tot hun volle recht te laten komen.

Uitspraken van de blauwe hoed

• Komen alle Denkhoeden aanbod?
• Kun je hier nog wat meer woorden aangeven?
• Mensen, laten we even elkaar uitpraten. Ik heb jou nog niet gehoord.
• Binnen welke tijd gaan we dit doen en wie gaat het doen?
• Wat wordt de volgende stap?
• Als ik het mag samenvatten, dan hoor ik dat “……”.
• Zullen we een pilot draaien om dit te testen?    

De GELE Denkhoed

Betekenis van de gele kleur

Bij de kleur geel denken we aan de zon. Deze vrolijke, zonnige kleur staat voor optimisme, voor het positieve denken, voor hoop en zien van mogelijkheden. Deze zonnige kleur geeft mooie lichtpunten in het gesprek. 

Omschrijving gele hoed

Deze zonnige denker geeft aandacht aan de positieve aspecten van het denkproces. De gele denkhoed is voortdurend bezig met de vraag waar de kansen liggen. Waar bijv. de zwarte denkhoed een onmogelijkheid beschrijft, spreekt de gele denkhoed dit tegen door het over een nieuwe uitdaging te hebben die overwonnen kan worden. Hier is het glas halfvol en zal het denkproces met positief denken gestuurd worden. De gele denkhoed kiest voor deze rol. Hij toont in de discussie interesse, nieuwsgierigheid. Met een optimistische inbreng is hij een goede stimulans voor de groep brengt hij de denkraderen in beweging. Het gele denken geeft een positieve focus en ziet perspectief, daar waar anderen aanlopen tegen gesloten deuren. 
De gele denkhoed heeft het gevaar dat er naïviteit insluipt. Toch staat het gele denken niet voor irreëel positiviteit. Het optimistische denken moet wel onderbouwd kunnen worden.

Relatie tot de andere denkhoeden

Deze denkhoed staat tegenover de zwarte denkhoed, die vanuit pessimisme, wil toetsen of de denkwijze in de groep wel realistisch is. De gele denkhoed moet niet verward worden met de rode denkhoed, die vanuit emotie ook optimisme kan uitademen, zij het zonder enige rationele onderbouwing. De gele denkhoed is een krachtige stimulans voor de groene denkhoed die met creatieve ideeën komt aanzetten.

Uitspraken van de gele hoed

• Het is belangrijk om vooruit te kijken
• Ik zie hier wel kansen en mogelijkheden
• Samen is alles mogelijk
• Ik heb het nog nooit gedaan dus ik denk dat ik het wel kan.

De GROENE Denkhoed

Betekenis van de groene kleur  

Bij de kleur groen denken we aan de basiskleur van de natuur. Hier denken we aan alles wat groeit en bloeit. Waar we veelkleurigheid en oneindige creativiteit zien, waar velen een scheppende Hand in zien, zo mooi en prachtig.    

Omschrijving groene hoed

Bij deze vrije denker gaat het over alternatief denken. De groene denkhoed voegt een nieuwe manier van denken toe aan het team. Hij komt met (vaak) onverwachtse ideeen uit een invalshoek waar anderen niet mee bezig waren. De groene denkhoed voegt vooral toe. Een belangrijk kernwoord is hier creativiteit. Er groeit en bloeit iets nieuws. Dit is bij uitstek lateraal denken, het zien van nieuwe, mogelijkheden door even uit te zoomen en te gaan voor een andere invalshoek. De groene denkhoed komt tot originele ideeën door te associëren, hardop te denken, en brengt daarbij een nieuwe energie in groep. De groene denkhoed is nodig om in beweging te blijven, zeker als (bestaande) standpunten tegenover elkaar komen te staan. Dit ‘out of the box’ denken kan dan een opstapje zijn naar een andere invalshoek waar met elkaar over nagedacht kan worden. Hier worden vastgeroeste patronen doorbroken en kan er door de inbreng van de groene denkhoed nieuwe concepten op tafel worden gebracht. De nieuwe ingebrachte ideeën van deze denkhoed kunnen controversieel zijn. Het is mogelijk dat het opschudding kan veroorzaken in het team van denkers. Door los te komen van het oude, kan er iets mooiers en nieuws ontstaan. Het helpt het team om vanuit een ander perspectief verder te denken. Je zou kunnen zeggen dat de groene denkhoed een aanjager is voor het team, om voorbij de status quo te gaan, niet te snel tevreden te zijn met geijkte oplossingen, om zo te gaan brainstormen over alternatieven.

Relatie tot de andere denkhoeden

De blauwe denkhoed is belangrijk om hier het proces in goede banen te leiden en de groene denker in staat te stellen zijn creativiteit ruimte te geven. Nieuwe, zeker controversiële ideeën, kunnen snel weerstand oproepen. De gele denkhoed is vaak een goede stimulans voor de groene denkhoed om zijn gedachten met meer zekerheid te uiten.  

Uitspraken van de groene hoed

• Laten we het eens vanuit een andere kan bekijken
• Wat zijn de alternatieven?
• Hoe kunnen we dit probleem ondervangen?
• Ik heb een ander idee
• Wat komt er bij jullie op als je denkt aan het woord ….
• Hoe kunnen we dit doorbreken?
• Als we het nu eens over een hele andere boeg gooien

De WITTE Denkhoed

Betekenis van de witte kleur

 Is het eigenlijk wel een kleur? Dit is exact wat de witte hoed kenmerkt. Want de witte hoed staat voor neutraliteit en beoogd niet mee te doen aan de veelkleurigheid in een debat. Het wit spreekt over de kale feiten, de cijfers waar geen discussie over kan ontstaan. Wit is emotieloos en houdt zich bezig met het verstrekken van objectieve, feitelijke informatie.

Omschrijving witte hoed

Bij de witte denker gaat het om feitelijke juistheid. Deze denkhoed stelt vragen vanuit een neutrale houding. Hij bevraagt de deelnemers naar informatie waar de mening van de andere kleur denkhoeden geen rol in speelt. De witte denkhoed exploreert en scant voortdurend de informatie die op tafel komt en vraagt dan om wat er gezegd is aan te vullen met feitelijke informatie. In de vraagstelling mag geen verborgen agenda of waardeoordeel aan ten grondslag liggen. Hij zal ook altijd interpretaties van de feiten buiten beschouwing laten. Om feiten in een gesprek te verkrijgen, is het van belang dat degene met de witte hoed zo concreet en gericht mogelijk is in het stellen van vragen om de informatie zuiver te ontvangen. Omschrijvingen zoals “altijd”, “bijna nooit”, “veel te weinig / veel” horen niet thuis bij het witte denken.   

Naast het bevragen kan hij zelf ook informatie, feiten vertrekken.  
De Bono maakt onderscheid tussen 2 ‘soorten feiten’:
1. geverifieerde, onomstotelijke feiten.
Over deze harde feiten kan geen discussie over ontstaan. “Morgen is het donderdag”, of “er staat € 5243,55 op de bankrekening”, of “Piet Janssen is vorig jaar overleden”, “Chantal Bloem woont op 6,5km afstand van de School met de Bijbel”, etc, etc. 
2. veronderstelde feiten. 
Dit noemt De Bono ook wel de “tweederangs feiten”, gaat over bijvoorbeeld opmerkingen die iemand heeft gemaakt en waarvan je de bewering ook gelooft: “Piet Janssen stierf aan hartfalen, dat heb ik van zijn vrouw gehoord”.

Het is aan degene met de witte denkhoed om zo dichtmogelijk bij de feiten te blijven en ook zoveel mogelijk uit de 1^e categorie te werken “geverifieerde feiten”. En meer bij uitzondering “de veronderstelde feiten” aan te halen, waarbij het ook goed is om dit erbij te benoemen dat deze feiten verondersteld zijn, dit ook om zo feitelijk, objectief mogelijk om te gaan met verkregen informatie.  

Relatie tot de andere denkhoeden

De witte denkhoed helpt om neutraliteit in het gesprek aan te brengen. De witte denkhoed levert betrouwbare informatie waar (behalve de rode denkhoed) alle andere denkhoeden hun voordeel mee kunnen doen in de vormgeving van het denkproces.  De rode denkhoed zal deze informatie minder snel gebruiken, daar deze hoed volledig vanuit intuïtie en emotie spreekt, zonder enige feitelijke onderbouwing.

Uitspraken van de witte hoed

• Hoeveel geld staat er nu op de bankrekening?
• Op welke dag heeft dit plaats gevonden?
• Hoe oud is die medewerker?
• Wat is de precieze afstand tussen plaats X en plaats Y ?
• Hoeveel dagen is deze medewerker vorige keer bezig geweest met dit project?

De RODE Denkhoed

Betekenis van de rode kleur

  Bij rood denken we aan emotie, een bepaalde vurigheid waar je zowel boosheid als passie mee kan associëren. De rode denkhoed staat voor de emotionele en ook intuïtieve kant van de denker. Het is de kleur van het hart. 

Omschrijving rode hoed  

De rode denker vertolkt de gevoelsmatige kant van het verhaal. De rode denker spreekt uit waar hij gepassioneerd en enthousiast over is, maar ook wat hem een ongemakkelijk, of zelf angstig of wantrouwend gevoel geeft. Hier gaat het dus over alle basisemoties (boos, bang, bedroefd en blij).
en de afgeleide emoties (wantrouwen, liefde, bezorgdheid, enz). De emoties hoeven niet rationeel onderbouwd te worden. De onderbuik, de intuïtie mag zonder voorbehoud uitgesproken worden, zonder het te argumenteren. De rode denker kan daardoor ook spontaan, zonder reserves, uit de hoek komen in een brainstorm.

De Bono pleit voor het belang van het uiten van emotiekant. Hij stelt dat als hier geen openbare aandacht aangegeven mag worden, de emoties het gesprek in het verborgene zal beïnvloeden.
Het is van belang om te zien, hoe zeer emoties ons denken kunnen beïnvloeden. Dat kan op drie manieren:
1. Emoties hebben invloed op keuzes die we maken. We denken vaak keuzes te maken op zuiver rationele gronden. Kijken we wat verder, dan zien we dat dit vaak niet zo is. Je kan bijvoorbeeld nee tegen een nieuwe uitdaging zeggen in een vergadering en dat proberen te onderbouwen met feiten, maar de werkelijkheid waarom je ‘nee’ zegt is gebaseerd op angst.
2. Achtergrond-emoties. Gevoelens als bezorgdheid of  haat, kleuren onze waarneming. Dat geldt ook voor positieve emoties als verliefdheid. We zeggen dan ook wel: “Hij bekijkt alles vanuit een roze bril”. Jouw interpretatie van de werkelijkheid, jouw waarneming wordt bepaald door de achtergrond-emoties.
3. Emoties die worden opgeroepen door de eerste waarneming. Als jij je door iemand gekrenkt voelt, dan raakt dat de manier hoe je naar iemand kijkt. 

De Bono kent  twee soorten emoties die onder de rode denkhoed vallen:
1. De “normale emoties”, zoals blijdschap, achterdocht, of angst, enz.
2.  De “gecompliceerde beoordelingen”. Dit zijn (irrationele) oordelen die voortkomen  als gevolg van vermoedens, intuïtie smaak, esthetisch gevoel, enz. 

Relatie tot de andere denkhoeden  

De rode denkhoed lijkt op het gele- en zwarte denkhoed, met het grote verschil dat deze denkhoeden de respectievelijk positieve- als negatieve emoties ook met argumenten moeten onderbouwen. Je zou kunnen zeggen dat de tegenhanger van deze denkhoed de witte denkhoed is, waar geen enkele emotie bij komt kijken. De blauwe denkhoed bewaakt de kritische vragen die gesteld kunnen worden richting de rode denker om zijn emoties ook te verantwoorden. 

Uitspraken van de rode hoed

• Ik voel in mijn onderbuik dat…
• Ik ervaar een enorme boosheid opkomen
• Als ik hieraan denk word ik echt blij
• Dit voelt gewoon helemaal niet goed
• Ik kan er geen woorden aangeven, maar ik voel dat het niet klopt
• Als ik mijn hart laat spreken, dan…

De ZWARTE Denkhoed

Betekenis van de zwarte kleur

De zwarte kleur is een metafoor voor somberheid en pessimisme. Deze kleur staat voor de donkere kant van de werkelijkheid. De term ‘zwartkijker’ is hier op zijn plaats.

Omschrijving zwarte hoed  

Deze pessimist ziet de werkelijkheid door een donkere bril. De zwarte hoed heeft een kritische mindset en kijkt naar de haalbaarheid toepasbaarheid van ideeën die door het team worden geopperd. De zwarte denkhoed is eropuit om gaten te schieten in stellingnames en komt met offensief en scherpe vragen om de bruikbaarheid van ideeën te toetsen. Waar bijvoorbeeld de groene denkhoed sterk proactief meedoet in een discussie, zien we hier vooral reactiefgedrag. De denkhoed toont de negatieve kant van de medaille. Hij toont de bezwaren en risico´s van een plan. Hij speelt in een brainstorm de advocaat van de duivel om zo het team te helpen om weloverwogen besluiten te nemen. Dit ´negatieve denken´ moeten we niet zien als ondermijnend voor een constructief proces. Ook deze denkhoed draagt bij aan het lateraal denken. Daar waar er té opportunistisch gedacht wordt, is er de zwarte denkhoed die de vinger op de zere plek kan leggen.
Door de focus te leggen op alles wat verkeerd kan gaan. Of wat onjuist of gebrekkig is, kan er een analyse, een afweging gemaakt worden of dit toelaatbaar is of dat er gekeken moet worden of de risico’s (zoveel mogelijk) uitgebannen moeten worden. In die zin staat de zwarte denkhoed ook voor zorgvuldigheid.  

Belangrijk: Zwart Denken kent duidelijk rationaliteit! Het is niet enkel negatief doen om het negatief doen. Of de onderbuik laten spreken. De Bono geeft aan dat het niet gaat over een negatief gevoel (Rode Denkhoed), maar dat er hier sprake is van heldere argumenten, waarmee deze zwartkijker het team bevraagd.

Relatie tot de andere denkhoeden  

De zwarte denkhoed kan je stellen als tegenwicht tegenover de groene en gele denkhoed, die de neiging hebben opportunistisch en overmoedig te zijn in het denkproces. De zwarte denkhoed is zee waardevol en moet de ruimte krijgen van de blauwe denkhoed om zijn weerstanden te uiten. Tegelijkertijd moet de zwartkijker in zijn communicatie ook zo gekanaliseerd worden, zodat het pessimisme de discussie of brainstorm niet doodslaat.

Uitspraken van de zwarte hoed

• Ik mis de onderbouwing van dit idee. 
• Dit hebben we eerder gedaan, waarom werkt het nu wel?
• Dit plan is te duur, we missen budget en financiering
• Volgens de arbo-regels mag dit helemaal niet
• Er ontbreekt ervaring, we missen hier de mensen voor
• Klinkt mooi, maar er hoeft maar één iemand uit te vallen en dan…